برخی از گزارش‌های منتشره حکایت از قاچاق بذر بلوط جنگل‌های زاگرس به کشورهای عربی داشته که یقینا” می‌تواند در شمار تازه‌ترین تهدیدهای انسانی اکوسیستم‌های جنگلی زاگرس قرار گیرد. در همین زمینه گفتگویی را با خبرنگار روزنامه جام‌جم داشته‌ام که می‌توانید شرح کامل آن‌را در زیر بخوانید:

سودجویان، این بار بذر بلوط قاچاق می کنند

 روزنامه جام جم، شماره ۳۸۵۴ به تاریخ ۱۲ آذر ۱۳۹۲، صفحه ۱۵ (ایران)

     قاچاقچیان بذر بلوط را از بومیان استان های زاگرس نشین ارزان می خرند و به کشورهای حاشیه خلیج فارس می فرستند. بلاو مصیبت دست از سر بلوط های زاگرس برنمی دارد. اگر تا دیروز صحبت از آفت و بیماری، خشکیدگی و خشکسالی، چرای بی رویه دام، آتش سوزی، قطع و سرشاخه زنی و قاچاق چوب و زغال بلوط بود و مرگ و زوال هزاران اصله درخت، این روزها زنگ خطر جمع آوری و قاچاق بذر بلوط به کشورهای عربی در استان های زاگرس نشین کشور به گوش می رسد.

    این قاچاق که به گفته مسئولان و کارشناسان محیط زیست معضل جدید این مناطق جنگلی است، در صورت ادامه و گسترش، تاثیر بشدت مخربی بر حیات زاگرس اعم از گونه های گیاهی و جانوری آن خواهد داشت. ظاهرا این نوع قاچاق اخیرا در استان های زاگرس نشین مرزی باب شده و مقصد آن کشورهای حوزه خلیج فارس از جمله امارات است. عاملان آن هم سودجویانی هستند که از طریق مردم بومی این استان ها، به جمع آوری و انتقال این بذر ارزشمند مبادرت می کنند.

    کشف یکی از این محموله ها در روزهای اخیر از سوی نیروهای یگان حفاظت محیط زیست استان لرستان، پرده از این اقدام پنهانی و جدید سودجویان برداشته و زنگ هشدار گسترش این پدیده را به صدا درآورده است. آن طور که کارشناس حقوقی اداره کل محیط زیست لرستان می گوید: نیروهای یگان حفاظت محیط زیست این استان چندی پیش در جریان گشت و کنترل در منطقه حفاظت شده سفیدکوه به یک دستگاه نیسان مشکوک و پس از توقف و بازرسی خودرو، متوجه بارگیری بیش از دو تن بذر بلوط از سوی سرنشینان این خودرو می شوند.

    کامران سپهوند با اشاره به دستگیری دو نفر در این زمینه در گفت وگو با مهر می افزاید: متهمان در بازجویی اولیه اظهار کرده اند که بارها این اقدام را انجام داده و با انتقال بذرهای بلوط به بندر ماهشهر و بارگیری آن به صورت قاچاق در لنج، آنها را به کشورهای حاشیه خلیج فارس بخصوص امارات ارسال می کردند. وی با بیان این که هنوز دقیقا مشخص نیست بذر بلوط به چه دلیل به کشورهای حوزه خلیج فارس قاچاق شده و به چه مصارفی می رسد، تصریح می کند: متهمان با جمع آوری و انتقال بذر بلوط، فقط دستمزد و کرایه حمل دریافت می کنند و اطلاعی از علت انتقال بذر بلوط به خارج از کشور ندارند.

کاربردهای بذر بلوط

    با این حال یک کارشناس مسئول منابع طبیعی و فعال محیط زیست به موارد کاربرد بذر بلوط در کشور اشاره کرده و در این باره به جام جم می گوید: بذر بلوط علاوه بر این که به عنوان خوراک دام مورد استفاده قرار می گیرد، از اسانس آن نیز برای مصارف دارویی استفاده می شود. ضمن این که در گذشته در استان های زاگرس نشین از آن برای پخت نانی به نام نان بلوط هم استفاده می شد.

    هومان خاکپور با اشاره به این که اکنون بحث روغن کشی از بذر بلوط به دلیل داشتن روغن زیاد، در کشورهای عربی و سایر کشورها مطرح است و بشدت دنبال می شود، می افزاید: با این حال بذر بلوط اکنون در این کشورها در زمینه تولید اتانول، تولید داروهایی برای درمان بیماری هایی چون یرقان، اسهال و بیماری های پوستی و تولید قهوه کاربرد زیادی دارد و کارخانه هایی نیز در این زمینه در آن کشورها احداث شده است.

    وی با بیان این که روغن کشی در این کشورها هنوز به طور جدی راه نیفتاده است، تاکید می کند: اگر این مساله محقق و بازار جدیدی در آن کشورها ایجاد شود برای کشور ما بسیار خطرناک است، زیرا بزودی با مشکل بزرگ قاچاق بذر مواجه خواهیم شد؛ معضل جدیدی که با توجه به کمبود امکانات، تجهیزات و نیروی حفاظتی سازمان جنگل ها و منابع طبیعی، جلوگیری از آن بسیار سخت خواهد بود.

    خاکپور با اشاره به این که اکنون به دلیل شرایط سخت اقتصادی، تصرف روستاییان و عشایر در مناطق جنگلی و طبیعی برای کشت گندم و جو افزایش یافته و حتی در برخی مناطق دور افتاده، بحث احیای فرهنگ قدیمی پخت نان از بلوط نیز مطرح شده است، تصریح می کند: سودجویان براحتی از این وضع سوءاستفاده می کنند و با نفوذ در روستاها و وادار یا تشویق کردن افراد بومی، آنها را به جمع آوری بذر بلوط ترغیب می کنند و از آنجا که طی سال های اخیر هزینه روستاییان در بخش دامداری و خوراکی بشدت افزایش یافته است، برای بهبود وضع خویش به این خواست سودجویان و قاچاقچیان تن می دهند.

از همین آغاز باید جلوی آن را گرفت

     این فعال محیط زیست خاطرنشان می کند: پدیده قاچاق بذر بلوط اکنون در استان های مرزی و زاگرس های شمالی مثل استان های کرمانشاه، ایلام و کردستان اتفاق می افتد و خوشبختانه هنوز به زاگرس مرکزی و استان هایی همچون اصفهان، خوزستان، فارس و کهگیلویه و بویراحمد نرسیده است که این خود نشان دهنده جدید بودن و آغاز این روند است و به همین دلیل باید در همین ابتدای کار با آن مقابله شود.

    خاکپور درباره نحوه مقابله با این قاچاق هم خاطرنشان می کند: این کار صرفا از طریق هوشیاری ماموران سازمان جنگل ها و حفاظت محیط زیست امکان پذیر است، زیرا در هیچ منطقه ای بذر انباشته شده زیادی وجود ندارد و بذرها باید بتدریج از مناطق جنگلی جمع آوری و انباشت و سپس قاچاق شود که این کار معمولافقط از طریق اهالی هر منطقه صورت می گیرد، زیرا در مناطق جنگلی بنا به عرف و از قدیم مالکیت هایی تعریف شده و افراد غیربومی حق دخل و تصرف در این مناطق را ندارند. از سوی دیگر و بنا بر دستورالعمل سازمان جنگل ها میزان جمع آوری برای هر خانوار بومی جنگل نشین نیز فقط سه تا پنج کیلو بذر در سال است که با توجه به این قانون می توان جلوی بهره برداری بیش از حد افراد بومی را که به وسیله سودجویان اجیر می شوند، گرفت.

    وی با اشاره به این که تا امروز سازمان جنگل ها هیچ برنامه ای برای مقابله با برداشت زیاد بذر توسط جنگل نشینان نداشت و نظارتی نیز در این زمینه صورت نمی گرفت، زیرا تصور می شد این بذرها کاربری خاصی ندارد و کسی به فکر جمع آوری آن نیست، می افزاید: اما اکنون به نظر می رسد باید نظارت جدی در این زمینه صورت گیرد و جلوی قاچاق این میوه، از مبدا آن گرفته شود، زیرا اگر آنان تشویق شوند که این کار می تواند منبع درآمدی برای آنها باشد، اگر تاکنون سالی ده کیلو بذر جمع می کردند، از این پس سالی صد کیلو جمع می کنند که این صد کیلوها فقط در یک روستا می تواند به ده ها تن برسد.

خطر احداث کارخانه فرآوری بذر بلوط

    خاکپور یادآور می شود: چند سال پیش بحث احداث کارخانه های فرآوری بذر بلوط در کشور خودمان نیز مطرح و سه سال پیش یک سرمایه گذار چینی آماده سرمایه گذاری در این زمینه شد تا کارخانه ای بزرگ برای اسانس گیری بذر بلوط در کهگیلویه و بویراحمد احداث کند که خوشبختانه این طرح به دلیل مخالفت سازمان جنگل ها متوقف شد، هرچند هنوز عده ای پیگیر احداث آن هستند.

    به گفته وی طبق برآوردها بذر مورد نیاز این کارخانه باید از کل استان های زاگرس نشین تامین می شد که این امر به دلیل وضع ناگوار جنگل های بلوط، شرایط این جنگل ها را دشوارتر می کرد.

    این فعال منابع طبیعی با بیان این که به طور میانگین سالانه حدود سه میلیون تن بذر بلوط در جنگل های بلوط کشور تولید می شود، می افزاید: برخی فکر می کنند این بذرها اگر جمع آوری و فراوری نشود، به هدر می رود، در حالی که این عقیده درست نیست، زیرا بخشی از این بذرها عملابه طور سنتی از طریق بومی ها و دام ها مورد استفاده قرار می گیرد و بذرهای باقی مانده نیز برای زادآوری جنگل ها و تغذیه گونه های جانوری همچون سنجاب که نقش مهمی در زادآوری جنگل های بلوط دارند، به مصرف می رسد و عملابذری نمی ماند که به مصارف صنعتی برسد و در واقع هرگونه برداشتی برای این مصرف، مصادف با کاهش حق چرخه طبیعت است که این مساله کل اکوسیستم را دچار مشکل کرده و پایداری آن را به خطر می اندازد.  

     انتخاب اشتباه یک تیتر برای گفتگوی نگارنده با خبرنگار روزنامه آرمان، بهانه نگارش این جوابیه و ارسال آن برای سردبیر محترم آرمان و روابط عمومی سازمان جنگل‌ها بوده است. متن کامل این جوابیه را می توانید در زیر بخوانید:

سردبیر محترم روزنامه آرمان؛ جناب آقای حسین عبداللهی

باسلام و احترام

     پیرو درج گزارش بررسی وضعیت جنگل‌های زاگرس با عنوان “مقصر تخریب زاگرس، سازمان جنگل‌هاست” و انتخاب و تنظیم نادرست تیتر و مقدمه گفتگوی نگارنده با خبرنگار آن روزنامه؛ جوابیه‌ زیر حضورتان ایفاد می‌شود. خواهشمند است دستور فرمایید نسبت به انتشار آن اقدام فرمایند:

     نگارنده به‌عنوان یک فعال محیط زیست در گفتگویی با خبرنگار آن روزنامه وزین شرکت کردم تا با بررسی وضعیت جنگل‌های زاگرس، ابعاد فاجعه‌بار زوال و خشکیدگی دراین جنگل‌ها را مورد تحلیل کارشناسی قرار دهیم. اما متأسفانه گزارش تنظیمی که در صفحه ۷ شماره ۲۳۳۹ روز چهارشنبه مورخ ۲۹ آبان ۱۳۹۲ آن روزنامه منتشر شده است دارای ایرادات اساسی در انتخاب تیتر و مقدمه است که برگرفته از سخنان و دیدگاه‌های کارشناسی بنده نبوده و به‌نظر می رسد خبرنگار محترم در اثر کم‌دقتی دچار اشتباه در انتخاب تیتر شده است.

     اعلام سازمان جنگل‌ها به‌عنوان مقصر تخریب زاگرس؛ به‌هیچ وجه دیدگاه نگارنده نبوده و حتا برخی از نکاتی را که در مقدمه گزارش آورده شده است برگرفته از مضامین سخنان و گفته‌های بنده نبوده و مسئولیت تنظیم تیتر و مقدمه بر عهده خبرنگار آن روزنامه است.

     همان‌طور که در بخشی از این گفتگو نیز اشاره کرده‌ام؛ مقصر اصلی در تخریب زاگرس نه‌تنها سازمان جنگل‌ها و یا سازمان حفاظت محیط زیست نبوده بلکه این دو نهاد متولی به‌رغم ساختار انسانی نامتناسب و منابع مالی بسیار ناچیزشان، سزاوارانه برای حفاظت از طبیعت زاگرس و نجات تنوع زیستی آن تلاش می‌کنند اما سرچشمه اصلی مشکلات در جای دیگر است. البته ممکن است در برخی موارد مانند تأخیر در انجام مطالعات زوال جنگل‌ها و یا مقابله با ریزگردها ایراداتی وارد باشد که این کوتاهی‌ها نیز عمدتا” ریشه در کمبود اعتبارات و عدم تخصیص منابع مالی مورد نیاز دارد.

     بنابراین باور نگارنده بر این است که مقصر اصلی در تخریب زاگرس؛ عدم توسعه یافتگی در سال‌های گذشته، نبود ظرفیت‌های اشتغال متناسب با نیاز جمعیتی و وابستگی‌های معیشتی بیش از توان تولیدی جنگل‌‌ها در زاگرس بوده که یقینا” بدون همکاری مسئولانه همه اجزای دولت کار چندانی از دست سازمان‌ جنگل‌ها و یا سازمان حفاظت محیط زیست برنخواهد آمد.

     روند شتابان گسترش پدیده خشکیدگی و زوال در اکوسیستم‌های جنگلی و مرتعی زاگرس سبب غافل‌گبری و ایجاد نگرانی‌های شدیدی در میان دست‌اندرکاران، متخصصان و فعالان حوزه منابع طبیعی و محیط زیست کشور شده است. در همین زمینه گفتگویی را با خبرگزاری میراث فرهنگی(CHN) انجام داده‌ام که می‌توانید متن کامل آن‌را در زیر بخوانید:

     زوال و خشکیدگی جنگل های زاگرس از حدود ۵ سال پیش آغاز شد که به مرگ ناگهانی بلوط معروف شد. بررسی ها حاکی از آن است که این معضل بیش از ۲۰ درصد رویشگاه های بلوط را نابود کرده است.

     خبرگزاری میراث فرهنگی- گروه محیط زیست- در حالی که رییس جدید سازمان جنگل ها، احیای جنگل های زاگرس را از مهم ترین برنامه ها در دوره تازه این سازمان عنوان می کند، از زاگرس خبر می رسد که رویشگاه های این منطقه بیش از پیش در مسیر نابودی قرار دارند. «مرگ ناگهانی بلوط»، معضلی است که در حال حاضر ۲۰ درصد بلوط زارهای زاگرس را تحت تاثیر قرار داده است.

     «هومان خاکپور»، کارشناس منابع طبیعی و دیده بان طبیعت بختیاری در مورد وضعیت کنونی جنگل های بلوط به لحاظ خشکیدگی به CHN گفت: «به طور تقریبی از حدود ۵ سال پیش بحث خشکیدگی و زوال جنگل های زاگرس مطرح شد. این مشکل ابتدا در مورد گونه بلوط مطرح بود که تحت عنوان مرگ ناگهانی بلوط یا زوال بلوط در دستور کار دستگاه های متولی قرار گرفت.» این معضل یعنی زوال یا مرگ ناگهانی بلوط بیش از ۲۰ درصد بلوط زارهای استان چهارمحال و بختیاری را تحت تاثیر قرار داده است.

      اما بلوط ها تنها قربانیان نیستند کما این که در حدود ۶۰ درصد از گون زارهای منطقه نیز دچار این بحران شده اند. خاکپور در این باره می گوید: «متاسفانه اخیرا نتایج پژوهش های منتشر شده از سوی مرکز تحقیقات منابع طبیعی استان چهارمحال و بختیاری حکایت از درگیری بیش از ۶۰ درصد گون زارهای استان با این پدیده ناگوار را دارد که به طور قطع وضعیت بوته زارهای باقی رویشگاه ها نیز به همین نحو است.»

     اما در حالی که هنوز هیچ تحقیق مدون و هدفمندی در مورد عوامل نابودی سریع السیر رویشگاه های زاگرس انجام نشده است، خاکپور یکی از عوامل مهم در این زمینه را هجوم ریزگردهای عربی می داند با این توضیح که: «براساس تحقیقات پراکنده ای که به صورت موردی در استان های درگیر پدیده ریزگردهای عربی مانند چهارمحال و بختیاری، ایلام، کرمانشاه و فارس انجام شده، علت های مختلفی برای بروز این پدیده در جنگل های زاگرسی اعلام شده است که گفته می شود یکی از مهم ترین علل وقوع این پدیده خسارت زا، ریزگردها هستند.»

     به اعتقاد خاکپور، ریزگردها علاوه بر خسارت ها و مشکلاتی که در حوزه سلامت شهروندان و جوامع بیش از ۲۰ استان کشور به جای می گذارد بدون شک موجب اختلال در وضعیت فیزیولوژیکی درختان، درختچه ها و بوته های زاگرس شده و به دنبال آن ضعف فیزیولوژیکی بر روی این گونه های گیاهی ایجاد کرده و تا بستر استقرار و طغیان آفات و بیماری ها در اکوسیستم های جنگلی و مرتعی را فراهم کند. این بدان معناست که ریزگردها به عنوان عامل اولیه شرایط را برای طغیان و فعالیت آفات و بیماری ها و سوسک چوبخوار به عنوان عوامل ثانویه فراهم می کند.

     در اجرای برنامه‌های آموزشی پروژه حفاظت از تنوع زیستی زاگرس مرکزی و به‌منظور افزایش دانش و مهارت‌های فنی محافظان منابع طبیعی و محیط‌بانان محیط زیست، نخستین کارگاه آموزشی آشنایی و مقابله با زوال اکوسیستم‌های جنگلی و مرتعی در استان چهارمحال و بختیاری برگزار شد.  

      در این کارگاه آموزشی یک‌روزه که به همت انجمن محیط زیستی تسنیم و با حمایت و پشتیبانی پروژه بین‌المللی زاگرس و در محدوده پایلوت استان چهارمحال و بختیاری برگزار شد، محققان مرکز تحقیقات منابع طبیعی نتایج تحقیقات خود را برای ۱۱۰ نفر از محیط‌بانان، محافظان جنگل و همیاران منابع طبیعی استان ارائه کردند.

      این کارگاه به‌منظور آگاهی نیروهای منابع طبیعی و محیط زیست از مناطق وقوع و گسترش پدیده خشکیدگی و همین‌طور توجیه شدن آنان برای انجام اقدامات ضروری در روند پیشگیری از سرایت این پدیده به سایر عرصه‌های جنگلی و مرتعی استان، مدیریت مناطق آلوده و همچنین گزارش­دهی در خصوص روند وقوع خشکیدگی در مناطق جدید تشکیل گردید.

      ارائه نتایج پهنه‌بندی‌های انجام شده پیرامون مبتلای تعداد زیادی از گونه­‌های جنگلی و مرتعی استان به معضل خشکیدگی، گسترش خشکیدگی در ۴۰۰ هزار هکتار از گون‌زارهای مرتعی و قریب به ۳۰ هزار هکتار از جنگل‌های استان، اجتناب‌ناپذیر بودن بررسی سریع و تعیین علل وقوع و گسترش شتابان پدیده خشکیدگی و همچنین ضرورت ابلاغ دستورالعمل‌های فنی برای مدیریت مناطق آلوده در شمار مهمترین موضوعات و مباحث مطرح شده در این کارگاه آموزشی بود که در دو بخش تئوری و عملی صبح و عصر برگزار گردید.

      نگرانی از انتقال آفات و بیماری­های درختان خشکیده به باغات و فضای سبز شهری و ضروت توجه ویژه مسئولین به این معضل به عنوان یک بحران زیست محیطی و اقتصادی نیز از مباحث مطرح شده در این گارگاه یک‌روزه بود.

      دغدغه‌ای که در پایان این نشست مورد تأکید قرار گرفت و به‌عنوان خواسته جدی دست‌اندرکاران منابع طبیعی و محیط زیست استان مطرح شد این بود که؛ مسئولین سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان حفاظت محیط زیست کشور بایستی با توجه به سطح وسیع وقوع پدیده خشکیدگی گونه­‌های جنگلی و مرتعی که ممکن است به تدریج موجب زوال اکوسیستم­‌های جنگلی و مرتعی و نابودی تنوع زیستی منطقه رویشی زاگرس شود و به‌اضافه معیشت دامداری‌های سنتی و خانوارهای جوامع محلی را به مخاطره اندازد، هرچه سریعتر این پدیده که با سرعت زیاد و نگران‌کننده‌ای در حال گسترش است را در شمار اولویت‌های کاری خود قرار دهند و با آشنای‌سازی سایر مسئولان اجرایی و تصمیم‌گیر با ابعاد این بحران زیست محیطی، از نابودی اکوسیستم­های جنگلی و مرتعی زاگرس جلوگیری کنند.

     این کارگاه یک‌روزه در روز شنبه – مورخ ۲۷ مهر ماه ۱۳۹۲ – در جنگل‌های محدوده پایلوت طرح حفاظت از تنوع زیستی استان چهارمحال و بختیاری برگزار ‌شد.‌

بازتاب‌ها:

– خبرگزاری مهر: در کارگاه آموزشی مطرح شد؛ شکل گیری پدیده بیابان زایی در چهارمحال و بختیاری/ گسترش خشکیدگی در جنگلها و مراتع استان

– خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا): کارگاه مقابله با خشکیدگی و زوال جنگل ها و مراتع چهارمحال وبختیاری برگزار شد

– پایگاه خبری فضای سبز و محیط زیست ایران(سبزپرس): با تلاش انجمن تسنیم و پروژه حفاظت از تنوع زیستی زاگرس؛ کارگاه مقابله با زوال اکوسیستم‌های جنگلی و مرتعی در چهارمحال و بختیاری برگزار شد

     بررسی‌های تحقیقاتی و پهنه‌بندی‌های میدانی محققان و کارشناسان مرکز تحقیقات و اداره کل منابع طبیعی استان چهارمحال و بختیاری اضافه برگزارش‌های تحقیقاتی منتشره دیگر استان‌ها که اغلب خبر از وقوع زوال و خشکیدکی در بلوط‌زارهای آن مناظق زاگرسی دارد، حکایت از این حقیقت نگران‌کننده دارد که اضافه بر گونه بلوط، برخی گونه‌های درختی و درختچه‌ای و بوته‌ای اکوسیستم‌های جنگلی و مرتعی استان نیز درگیر این پدیده شده‌اند! ماجرای ناگواری که حدود ۵ سال پیش با خشکیدگی درختان بلوط آغاز شد و الآن با شتابی نگران‌کننده سایر گونه‌های درختی و درختچه‌ای مانند زبان‌گنجشک، بنه و بادام کوهی و همچنین بوته‌های گون‌ را نیز درگیر کرده و تنوع زیستی اکوسیستم‌های جنگلی و مرتعی زاگرس را با مخاطره‌های جدی مواجه کرده است.

     گفتنی‌است قرار است نخستین کارگاه آموزشی مقابله با پدیده زوال در اکوسیستم‌های جنگلی و مرتعی چهارمحال و بختیاری به همت انجمن محیط زیستی تسنیم و با حمایت و پشتیبانی طرح حفاظت از تنوع زیستی زاگرس مرکزی برگزار شود تا محققان و پژوهش‌گران مرکز تحقیقات منابع طبیعی استان نتایج تحقیقات خود را برای محیط‌بانان و محافظا جنگل و مرتع استان و کارشناسان این نهادهای اجرایی ارائه کنند.  

     در این کارگاه یک‌روزه که در روز شنبه – مورخ ۲۷ مهر ماه ۱۳۹۲ – در جنگل‌های محدوده پایلوت طرح حفاظت از تنوع زیستی زاگرس مرکزی برگزار می‌شود اضافه بر آشناسازی و آگاهی‌بخشی، وظایف و مأموریت‌های محیط‌بانان و محافظین جنگل و مرتع در مواجه با این پدیده آموزش داده خواهد شد. این کارگاه در دو بخش؛ صبح (آموزش‌های تئوری با استفاده از پاورپوینت و تجهیزات کمک آموزشی) و بعد از ظهر (بازدید میدانی و آموزش‌های عملی) برگزار می‌شود.

     حدود ۵ سال پیش بود که نخستین گزارش‌های ظهور علائم زوال و خشکیدگی در بلوط‌زارهای استان ایلام منتشر شد و موجی از نگرانی‌ها را در میان کارشناسان و فعالان حوزه منابع طبیعی و محیط زیست کشور بوجود آورد. البته مدت زیادی طول نکشید تا این پدیده شوم میهمان ناخوانده جنگل‌های بلوط استان‌های کرمانشاه، فارس، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد هم شده و در ابتدای این رخداد تلخ؛ درگیر شدن درختان بلوط با پدیده زوال و خشکیدگی سبب شد تا این پدیده تحت عنوان «زوال یا خشکیدگی بلوط» نامگذاری شود.

     بررسی‌های میدانی اغلب محققان و پژوهشگران مراکز تحقیقاتی و علمی کشور حکایت از تنوع شکل زوال و خشکیدگی در جنگل‌های زاگرس دارد که می‌توان به زوال کامل(خشکیدگی کامل درخت یا درختچه و حمله آفات و امراض به آن)، خشکیدگی بخشی از تاج درخت (از بالا به پائین یا از پائین به بالا و مشاهده شواهد حمله آفات و امراض)، تحت فشار بودن درخت(خزان زود رس آن و خشکیدگی برخی از قسمت های تاج شامل شاخه های انتهائی) و بالاخره خشکیدگی تک پایه ای و یا لکه ای اشاره کرد.

     با نگاهی اجمالی به روند مقابله با این پدیده شوم، همسونبودن برنامه‌های تحقیقاتی و پژوهشی نهادهای مرتبط برای شناسایی علت یا مؤلفه‌های مؤثر در بروز پدیده زوال و خشکیدگی در شمار لکنت‌های مدیریتی کنترل و مقابله با این فاجعه در رویشگاه‌های زاگرس بوده هرچند که فرضیه‌هایی مانند، نفوذ ریزگردها به کشور و تحت تأثیر قرار گرفتن گونه های گیاهی و زوال آنها، تخریب شدید اکوسیستم(ناشی از دخالت های بی رویه و عدم امکان ادامه حیات گونه های جنگلی و مرتعی)، تنش های محیطی بویژه خشکی و شوری و ناتوانی گونه های گیاهی برای مقابله با آنها، بیوتروریسم(ناشی از آلودگی عمدی گونه های گیاهی) و همین‌طور بیماری‌های ناشناخته و تأثیر آن بر گونه های جنگلی و مرتعی برای این زوال مطرح شده است.

     و اما بررسی‌های تحقیقاتی و میدانی محققان مرکز تحقیقات منابع طبیعی استان چهارمحال و بختیاری برای نخستین‌بار پرده از دو واقعیت تلخ دیگر برداشته که به‌نظر می‌رسد در گزارش‌های منتشر شده در دیگر استان‌های درگیر پدیده زوال به آن‌ها اشاره نشده است. یکی از این نکات و دریافت‌های متفاوت در این گزارش‌های تحقیقاتی، اضافه بر گونه بلوط مشاهده چشمگیر پدیده زوال یا خشکیدگی در دیگرگونه‌های جنگلی درختی و درختچه‌ای مانند زالزالک و زبان گنجشک،بادام، بنه و … است که متأسفانه هر روزه هم بر وسعت گستره آن‌ها افزوده می‌شود!

     رسیدن پدیده زوال به گون‌زارها و خشکیدگی سطح وسیعی از پوشش گونی و درختچه‌ای مراتع نیز دومین واقعیت تلخ و نگران کننده این گزارش‌هاست که تاکنون در گزارش‌های دیگر استان‌ها به آن‌ها اشاره نشده و برای نخستین بار در رویشگاه‌های زاگرس پرده از آن‌ها برداشته می‌شود. هرچند که این بررسی‌ها در جنگل‌ها و مراتع چهارمحال و بختیاری صورت گرفته است اما حقیقتا” مشخص نیست که آیا گزارش نشدن این موارد در سایر استان‌ها، به دلیل عدم وجود این دو مورد در آن استان‌ها است و یا اینکه تاکنون بررسی‌های دقیق و جامعی در آن عرصه‌های جنگلی و مرتعی صورت نگرفته است!؟

     به هر حال گزارش‌های پهنه‌بندی در چهارمحال و بختیاری حکایت از این حقیقت تلخ دارد که در حال حاضر اضافه‌بر جنگل‌ها، بخش‌های گسترده‌ای(حدود ۴۰۰ هزار هکتار) از گون‌زارهای این منطقه نیز درگیر پدیده خشکیدگی شده که نیمی از این عرصه‌ها در وضعیتبحرانی قرار گرفته‌اند!

بازتاب‌ها:

– خبرگزاری مهر: خشکیدگی گریبان تمام گیاهان زاگرس را گرفت

     همان‌طور که بارها متخصصان و فعالان حوزه محیط زیست و منابع طبیعی کشور گفته و نوشته بودند، کم‌توجه‌ای بودجه‌ریزان دولتی به اختصاص منابع اعتباری لازم برای کنترل عوامل تخریب طبیعت و کاهش نرخ بالای فرسایش خاک در کوهستان‌های منطقه زاگرس سبب شده است تا اضافه بر خسارت‌های محیط زیستی، همچنان شاهد افزایش نرخ فرسایش و رسوب و تهدید سرمایه‌گذاری‌های هنگفت در حوزه سدهای عظیم برق‌آبی ساخته شده باشیم.

    به‌منظور تأمین منابع اعتباری لازم برای جلوگیری از این خسارت‌های جبران‌ناپذیر، پیشنهادی داشته‌ام و از دوستان خواسته‌ام دست‌دردست هم گذاشته و برای تحقق آن تلاش کنند. در همین راستا، یادداشتی نوشته‌ام که امروز – ۲۹ شهریور ۱۳۹۲ – در درگاه مجازی خبرگزاری مهر منتشر شد و می‌توانید متن کامل آن را در ادامه بخوانید … 

     به بهانه مدیریت آب‌های سطحی و تولید انرژی برق‌آبی، یکی از بزرگترین سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه سدسازی و احداث نیروگاه‌های برق‌آبی بر روی کارون بزرگ انجام گرفته و در دهه‌های اخیر با صرف سرمایه‌های هنگفت، سدهای عظیم عباسپور، مسجد سلیمان، دز، کارون ۳ و کارون ۴ ساخته شد و دست‌کم ۱۲ سد بزرگ دیگر در دست‌ساخت و یا در دست‌مطالعه است تا هدف تولید سالانه بیش از ۶۰۰۰ مگاوات برق قابل دست‌یابی باشد.

     سطوح پرشیب کوهستانی، ضریب جریان سطحی بیش از ۶۰ درصد و بارش‌های خوبی که غالبا” در فصل سرد سال متمرکز شده‌اند، حوضه آبخیز کارون بزرگ را به‌صورت طبیعی بسیار آسیب‌پذیر کرده است. اما در حقیقت مؤلفه‌های انسان‌ساز از قبیل چرای پرشمار دام، کشاورزی غیراصولی و تغییر کاربری اراضی جنگلی و مرتعی، وابستگی‌های معیشتی و سوخت‌های هیزمی است که موجب تخریب جنگل‌هاو تنک شدن پوشش گیاهی شده، در اثر کاهش نفوذ باران در خاک و افزایش روان‌آب‌ها، پدیده فاجعه‌بار فرسایش بیش از حد مجاز خاک(بیش از ۲۰ تن در هکتار در سال) را برای حوضه‌های بالادستی این سدهای بزرگ برق‌آبی رقم زده است. ماجرای تلخی که سبب می‌شود سالانه بیش از ۲۰۰ میلیون تن رسوب وارد مخازن این سدها شده و اضافه بر خسارت‌های جبران‌ناپذیر محیط زیستی، با وارد کردن خسارت‌های مالی هنگفتی شاهد کاهش عمر سدها و نابودی سرمایه‌گذاری‌ها در اثر انباشت رسوبات در پشت آن‌ها باشیم.

     البته یادمان باشد که خسارت‌های محیط زیستی ناشی از این فرسایش‌ها و رسوبات بر حیات رودخانه‌ها، تالاب‌ها و زمین‌های زراعی؛ تقریبا” ۹ برابر خسارت های وارده بر سدها و ارزش سرمایه‌گذاری جهت ایجاد حجم مخازن این سدها برآورد شده است. فرسایش خاک سبب کاهش تا ۵۰ درصدی تولید محصول در اراضی کشاورزی شده و این کاهش تولید زمینه و انگیزه‌ی دست‌اندازی‌های بیشتر جوامع محلی به اراضی مرتعی و زیراشکوب جنگلی را مهیا خواهد کرد.

     متأسفانه تاکنون روند بودجه‌دهی برای انجام چنین اقدامات حفاظتی و پیشگیرانه در بخش‌های حفاظت پوشش گیاهی و آب و خاک از جایگاه سزاواری در اولویت‌های بودجه‌ریزی ملی برخوردار نبوده و روند تحمیل خسارت‌های ناشی از ته‌نشت رسوب در مخازن اینگونه سدها شتابی بسیار نگران کننده پیدا کرده است. بدون شک یکی از عملی‌ترین راه‌های تأمین منابع اعتباری برای کنترل و مقابله با تخریب‌های انسانی در حوضه‌های بالادست و ممانعت از مرگ زودرس و کاهش عمر مفید این سدهای مخزنی، اختصاص بخشی از درآمدهای سالانه این سدهای برق‌آبی به اینگونه فعالیت‌های پیشگیرانه در بالادست است.

     در همین راستا تهیه لایحه “اختصاص بخشی از درآمدهای حاصل از فروش برق نیروگاه‌ها به منظور کنترل و مقابله با عوامل تخریب در حوضه‌های بالادست سدهای مخزنی برق آبی” می‌تواند در شمار مهمترین اولویت‌ها و برنامه‌های راهبردی بخش آب و خاک و پوشش گیاهی دولت تدبیر و امید برای تقدیم به مجلس شورای اسلامی باشد.

     امید است فعالان و متخصصان این حوزه با مطالبه و پیگیری از طریق رسانه‌ها و نشست‌های علمی‌تخصصی، نهادهای متولی در دولت را حمایت کنند تا تهیه این لایحه در ردیف اولویت‌های کاری آنان قرار گیرد. یقینا” با تصویب آن لایحه و تأمین منابع اعتباری لازم، بخش اعظمی از اهداف توسعه پایدار در مناطق زاگرسی کشور نیز محقق شده و با کنترل عوامل تخریب از طریق توانمندسازی جوامع محلی و تغییر معیشت، ایجاد تعادل بین وابستگی معیشتی بهره‌برداران و توان تولیدی جنگل‌ها و طبیعت، نقش مخرب انسان و دام – به‌عنوان مهمترین عوامل فرسایش و رسوب – کم‌رنگ شده و با انجام عملیات‌های احیایی و حفاظتی پوشش گیاهی و همچنین اقدامات آبخیزداری، هدف “کنترل رواناب ناشی از بارش در سرشاخه‌ها” و همین‌طور حفظ آب و خاک و سرمایه‌گذاری‌های عظیم در حوزه سدسازی کشور تحقق خواهد یافت.

     افزایش نگران کننده شمار آتش‌سوز‌های رخ داده در عرصه‌های جنگلی و مرتعی کشور در نخستین ماه تابستان امسال، فعالان و دست‌اندرکاران حوزه منابع طبیعی و محیط زیست کشور را به یاد سال ۱۳۸۹ به‌عنوان یکی از سوزان‌ترین سال‌های طبیعت کشور انداخته است. ناتوانی ناوگان‌های اطفای حریق نهادهای متولی در مهار و اطفای آتش‌سوزی‌های رخ داده در مناطق کوهستانی و نسبتا” دور‌دست زاگرس که افزایش سرانه سطوح حریق این آتش‌سوزی‌ها را به دنبال داشته، نگرانی‌های زیادی را از جهت کم توجه‌ای مسئولان تصمیم‌گیر در حوزه تأمین تجهیزات سخت‌افزای لازم و متناسب با وضعیت توپوگرافی رویشگاه‌های زاگرس بوجود آورده است.

     پیشگیری از وقوع حریق و کنترل و مقابله با انگیزه‌های سودجویانه در آتش‌سوزی‌های عمدی، یک موضوع پیچیده‌ی اجتماعی است که بایستی در صدر اولویت‌های کاری یگان‌های حفاظتی سازمان‌های جنگل‌ها و حفاظت محیط زیست کشور قرار گیرد و مأموران حفاظتی هوشیارانه مناطق بحرانی را شناسایی و تحت نظر بگیرند. در گفتگویی با خبرنگار روزنامه آرمان به برخی از عوامل و انگیزه‌های وقوع حریق در جنگل‌ها و مراتع کشور پرداخته‌ایم که می‌توانید آنرا در اینجا بخوانید:

     دهه‌ی اخیر در شمار سال‌های پرمخاطره برای عرصه‌های جنگلی کشور قرار داشته که عوامل طبیعی مانند نوسانات اقلیمی و خشسالی‌های پی در پی به همراه عوامل انسان‌ساز روند این تخریب را شدتی نگران کننده بخشیدند!

     گسترش زراعت دیم در زیراشکوب جنگل‌های زاگرس، حضور پرشمار دام و چرای مفرط در عرصه‌های جنگلی، بهره‌برداری‌های غیراصولی و مازاد بر پروانه‌های کارخانه‌های چوب شمال کشور، قاچاق هیزم و زغال در زاگرس، بهره‌برداری‌های غیراصولی از محصولات غیرچوبی مانند صمغ سقز از بنه‌زارهای زاگرس، آتش‌سوزی‌های گسترده و پرشمار با علت انسانی، سدسازی‌های بی‌رویه و تخریب‌های ناشی از اجرای نادرست و نابجای پروژه‌های عمرانی بزرگ دولتی و اجرا نشدن برخی از تعهدات و طرح‌های محیط زیستی توسط دولت در شمار مهمترین عوامل تخریب جنگل‌های کشور در دهه اخیر قرار دارند.

     در گزارش منتشر شده در روزنامه اطلاعات که نگارنده هم در گفتگوی با خبرنگار این روزنامه – خانم آزاده تاج‌علی – شرکت داشته، به برخی از آنها اشاره شده است که می‌توانید آن‌را در صفحه ۱۴ شماره ۲۵۶۴۹ مورخ ۳ مرداد ۱۳۹۲ این روزنامه بخوانید.

     اضافه‌بر بهره‌برداری‌های سنتی از محصولات فرعی یا غیر چوبی مانند صمغ‌ها و میوه‌های جنگلی، برداشت محصولاتی مثل کتیرا و گزانگبین از گون‌زارهای گستره زاگرس از گذشته کم و بیش رایج و مرسوم بوده است؛ اما بدون شک در هیچ زمانی به‌مانند سال‌های اخیر، این بوته‌زارها با چنین شدتی در معرض تهدیدهای طبیعی و انسان‌سازی که منجر به خشکیدگی نگران کننده این بوته‌زارهای ارزشمند شود قرار نگرفته بودند!

     براساس نتایج بررسی‌های موردی و پهنه‌بندی صورت گرفته توسط پژوهشگران مرکز تحقیقات منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری که در گفتگوی رییس این مرکز با خبرگزاری ایرنا منتشر شده است، اضافه بر بلوط‌زارهای زاگرس، بخش‌های گسترده‌ای از گون‌زارهای این منطقه نیز درگیر پدیده شوم خشکیدگی شده است. ماجرای نگران کننده‌ای که کمتر در شمار اولویت‌های کاری نهادهای متولی دولتی و پژوهشی کشور قرار گرفته و گزارش‌های قابل توجه‌ای در این زمینه منتشر نشده است. بربنیاد این گزارش بیش از ۶۰ درصد گون‌زارهای چهارمحال و بختیاری دچار عارضه خشکیدگی شده که نیمی از این عرصه‌ها در وضعیت بحرانی قرار گرفته‌اند!

     بدون شک در چنین شرایط بحرانی حاکم بر گون‌زارهای در معرض خطر خشکیدگی، صدور مجوزهای برداشت کتیرا با ایجاد شیار و زخم بر روی ساقه‌های این گیاهان بوته‌ای رنجور و نحیف، بر شدت این پدیده فاجعه‌بار خواهد افزود. این نوع بهره‌برداری منسوخ شده، اضافه بر اینکه باعث تشدید ضعف فیزیولوژیکی و اثرات سوء بر روی بوته‌های گون می‌شود، از نظر اقتصادی و درآمدزایی هم فاقد توجیه قابل قبول است. براساس داده‌های آماری طرح‌های بهره‌برداری کتیرا، با لحاظ اصول فنی متوسط تولید حدود ۲ تا ۳ کیلوگرم برای هر گون‌زار مورد بهره‌برداری در نظر گرفته می‌شود که به‌خوبی می‌توان دریافت که ارزش ریالی کتیرای تولیدی در واحد سطح در مقایسه با خسارت‌های وارده بسیار ناچیز  خواهد بود.

     نمونه بارز و شاخص این صدمه‌های خود خواسته، رواج مجوزهای برداشت کتیرا در اکثر مراتع استپی و نیمه‌استپی اصفهان است که ناباورانه توسط ادارات منابع طبیعی این استان صادر شده و دامنه بهره‌برداری‌های غیرمجاز آن به مراتع همجوار در استان چهارمحال و بختیاری هم کشیده شده است! باتوجه به وضعیت بحرانی گون‌زارها که ناشی از خشکسالی‌های پی‌درپی سال‌های اخیر و کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی بوده و در حال حاضر تنها در حد زنده‌مانی آب در اختیار این گیاهان بوته‌ای ارزشمند قرار می‌گیرد، وارد کردن چنین صدمات خود خواسته‌ای آنهم توسط نهادهای متولی دولتی، خردمندانه نبوده و این گیاهان بوته‌ای که به مانند سدهای کوچکی از آب و خاک حفاظت می‌کنند را در معرض خطر خشکیدگی و نابودی قرار خواهند داد! یقینا” لحاظ پیش‌بینی‌های مراکز تحقیقاتی بین‌المللی در زمینه ادامه روند خشکسالی‌ها در سه تا چهار دهه پیش رو و مواجه شدن کره زمین با یک نوع تغییر نظام بارش و کاهش شدید بارش در مناطق خشک، نگرانی‌ها از بابت این رفتارهای غیرکارشناسی عمیق‌تر خواهد شد.