آموزش‌های محیط‌زیستی برای کودکان و انتقال سواد محیط‌زیستی و فهم اکولوژیکی به دانش آموزان در شمار مهم‌ترین موضوعات مغفول مانده در حوزه آموزش‌های محیط‌زیستی سال‌های گذشته ایران‌زمین بوده که خوشبختانه اخیراً به همت دفتر آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست شاهد مبادله تفاهم‌نامه‌ای میان وزارت آموزش‌وپرورش و سازمان حفاظت محیط‌زیست در این زمینه هستیم.

     به همین بهانه در گفتگویی با خبرنگار روزنامه آرمان شرکت کرده‌ام که شرح آن در شماره ۲۸۰۵ روز دوشنبه ۲۹ تیر ۱۳۹۴ منتشرشده است:

    روزنامه آرمان: برگزاری نشست‌های مشترک میان سازمان محیط‌زیست و سازمان‌های دیگر خبری است که در دو سال اخیر بارها آن را شنیده‌ایم. این همکاری‌های مشترک خود نشان‌دهنده این است که دغدغه زیست‌محیطی در سطوح بالای مدیریتی افزایش‌یافته است و برعکس دولت‌های قبل که در آن‌ها محیط‌زیست جزو اولویت‌های آخر بود، در دولت یازدهم محیط‌زیست اولویت بالایی پیداکرده و مبنا بر آن است که با اجرای یک سری برنامه‌ها، بحران‌های زیست‌محیطی که گریبان کشور را گرفته است، رفع شود.

     آن‌طور که در خبرها اعلام شد روز گذشته نشست مشترکی میان دکتر ابتکار و دکتر فانی مسئولان دو سازمان مهم در کشور که تصمیمات آن‌ها نقش زیادی در حوزه محیط‌زیست دارد، برگزار شد. همان‌طور که انتظار می‌رفت مباحثی که در این نشست مطرح شد درباره فرهنگ‌سازی در حوزه محیط‌زیست و استفاده از مدارس برای این منظور بود. واقعیت آن است که محیط‌زیست در کشور زمانی نجات پیدا می‌کند که شهروندانی مسئولیت‌پذیر در این زمینه داشته باشیم.

     همان‌طور که عنوان شد در دولت‌های قبلی محیط‌زیست اولویت چندانی نداشته است و همین مسئله باعث شده ما نسلی داشته باشیم که کمتر مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی دارند. به‌صراحت باید گفت بسیاری از بزرگ‌سالان در کشور ما با مسائل زیست‌محیطی بیگانه هستند و در این زمینه مسئولیت‌پذیری ندارند. در چنین شرایطی بهترین و شاید تنها راه باقی‌مانده سرمایه‌گذاری روی نسل آینده و کسانی است که قرار است در آینده در این کشور زندگی کنند و بعضاً مسئولیت‌های اجرایی نیز داشته باشند.

     کودکان امروز بزرگ‌سالان فردا و دانش‌آموزان امروز مدیران فردا هستند. این افراد باید دغدغه زیست‌محیطی و مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی پیدا کنند چراکه، بخش مهمی از مشکلات زیست‌محیطی نتیجه عدم مسئولیت‌پذیری در این زمینه است. در مدارس کشور مواردی مانند احترام به پدر و مادر، احترام به وطن و… مطرح می‌شود. می‌توان در کنار این‌ها احترام به محیط‌زیست را نیز ترویج و تشویق کرد تا کسانی که امروز آموزش می‌بینند، فردا در سن بزرگ‌سالی دغدغه زیست‌محیطی داشته باشند و به‌راحتی راضی به تخریب محیط‌زیست نشوند.

     این نوع فرهنگ‌سازی هرچند برای همه افراد، روستاییان و کسانی که در شهرها زندگی می‌کنند، می‌تواند مفید واقع شود اما شاید نقشی که در مسئولیت‌پذیری روستاییان دارد، بیشتر باشد. واقعیت این است که روستاییان به دلیل محلی که در آن زندگی می‌کنند بهره بردان اصلی منابع هستند و با محیط‌زیست ارتباط تنگاتنگی پیدا می‌کنند. اگر به یک دانش‌آموز روستایی آموزش‌های لازم داده شود، او در آینده درصورتی‌که بخواهد از منابع آبی استفاده کند، ملاحظات زیست‌محیطی را مدنظر دارد همان‌طور که، در موارد دیگر مانند صید، شکار و… نیز می‌تواند این آموزش‌ها مؤثر واقع شود.

     آموزش‌هایی که کودکان ما باید دریافت کنند تا به شهروندانی مسئولیت‌پذیر در حوزه محیط‌زیست تبدیل شوند، سازوکاری دارد که در صورت رعایت شدن این سازوکار می‌توان امیدوار بود که مشکلات زیست‌محیطی کاهش پیدا کند. گام اول در این زمینه آموزش معلمان است. معلمان مسئولیت‌پذیر و دغدغه‌مند در حوزه محیط‌زیست می‌توانند دانش‌آموزانی تربیت کنند که در این حوزه دغدغه دارند. به‌جز این ملاحظه نرم‌افزاری، باید برخی ملاحظات سخت‌افزاری نیز مدنظر قرار گیرد. آموزش‌ها باید از سنین پایین و در مدارس ابتدایی شروع شود. بر این اساس ما باید آموزش‌های زیست‌محیطی را به مهدکودک‌ها، دبستان‌ها، دبیرستان‌ها و دانشگاه‌ها ببریم همان‌طور که، باید آموزش‌های عمومی توسط رسانه‌های عمومی ادامه پیدا کند.

     بدون شک تلاش برای ظرفیت‌سازی در حوزه گسترش آموزش‌های محیط زیستی و ایجاد حساسیت‌های لازم در سطح جامعه، در شمار برجسنه‌ترین اقدامات یک‌سال گذشته سازمان حفاظت محیط زیست کشور به رهبری سرکار خانم دکتر معصومه ابتکار است. یقینا” بنیادی‌ترین اقدام در این ظرفیت‌سازی، همان بسترسازی لازم برای گسترش آموزش‌های محیط زیستی در سطح مدارس و آشناسازی کودکان و دانش‌آموزان با مفاهیم محیط زیستی است که به همت دفتر آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان در قالب طرح مدارس جامع محیط زیستی و مبادله تفاهم‌نامه‌ای ارزشمند بین عالی‌ترین مقامات دو نهاد متولی “محیط زیست” و “آموزش و پرورش” ایران یعنی رییس سازمان حفاظت محیط زیست و وزیر آموزش و پرورش در روزهای پایانی سال ۱۳۹۲ (۱۸ اسفند ۱۳۹۲) نمودی عینی و عملی پیدا کرده است.

     گفتنی است قبل از مبادله این تفاهم‌نامه ملی، با حمایت دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان در بهمن ماه ۱۳۹۲ “نخستین همایش مدارس جامع محیط زیستی” توسط انجمن محیط زیستی تسنیم و همراهی نهاد آموزش و پرورش در شهر بروجن برگزار شد. به دنبال این همایش و گفتگوهایی که با مسئولان آموزش و پرورش منطقه داشتیم، ایده‌ی راه اندازی هنرستان‌های محیط زیستی مطرح شد. ابتدا این ایده را با محمد درویش مدیر کل آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط زیست مطرح کرده و در نشست سازمان‌های غیردولتی چهارمحال و بختیاری با سرکار خانم دکتر مهناز مظاهری اسدی معاون آموزش و پژوهش سازمان حفاظت محیط زیست کشور نیز خواستار حمایت و عملیاتی شدن آن شدم.

     اینک بسیار خوشحالم که محمد درویش مدیر کل آموزش و مشارکت مردمی سازمان در تارنمای مهار بیابا‌ن‌زایی خبر از تصویب آن ایده در کارگروه مشترک مدارس جامع محیط زیستی داده‌اند و راه‌اندازی هنرستان‌های محیط زیستی در سطح کشور هم در شمار اولویت‌های این طرح بزرگ قرار گرفته است. نگانده نیز به‌سهم خود تلاش‌های مسئولانه محمد درویش و همکاران گرامی‌شان در حوزه توسعه مدارس سبز در کشور را ارج نهاده و برای آنان بهترین‌ها را آرزو دارد.

     هنرستان‌های فنی و حرفه‌ای در نظام آموزش و پرورش کشور یکی از شیوه‌های آموزشی فنی و حرفه‌ای هستند که در قالب نظام آموزش رسمی کشور و وابسته به وزارت آموزش و پرورش فعالیت دارند و حداقل مدارک تحصیلی آن‌ها دیپلم است. برخی از دستگاه‌ها و بخش‌های اجرایی کشور بر اساس احساس نیاز و تمایل به مشارکت در پروسه تربیت نیروی ماهر، در تاسیس این مدارس و هنرستان‌ها مشارکت و همکاری فعال دارند.

     هنرستان‌های آموزش کشاورزی، مراکز آموزش هنر، مراکز آموزش صنایع دستی و . . . نمونه‌هایی از این مؤسسات هستند که بدین منظور زیر نظر وزارت آموزش و پرورش و دستگاه‌های مرتبط تأسیس شده و فعالیت می‌کنند. این دستگاه‌های مرتبط در سرمایه‌گذاری، اجرای آموزش‌ها، تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری‌ها در حوزه‌های مختلف برنامه‌ریزی، مدیریت، اجرا و نظارت سهم عمده‌ای دارند.

امسال برای نخستین بار  است که به بهانه روز جهانی کودک، شاهد نامگذاری “هفته ملی کودک” در کشور هستیم که از ۱۵ تا ۲۱ مهر در سراسر کشور برگزار می شود. در روزشمار این هفته، خردمندانه حوزه طبیعت و محیط زیست مورد توجه قرار گرفته و سزاوارانه آخرین روز این هفته(۲۱ مهرماه) به نام “کودک، طبیعت و میراث فرهنگی” نامگذاری شده است.

نکته قابل تأمل در ترکیب دستگاه ها و نهادهای دولتی برگزار کننده این هفته – که وزارت بهداشت، وزارت آموزش و پرورش، سازمان بهزیستی ، سازمان میراث فرهنگی، وزارت دادگستری و نیروی انتظامی را شامل می شوند – نبود سازمان های متولی در حوزه طبیعت و محیط زیست کشور است که ناباورانه به رغم همخوانی و همسویی مأموریت های سازمانی شان با اهداف آخرین روز این هفته ملی، از کمترین سهم مشارکتی در برنامه های این هفته برخوردار بوده و به نظر می رسد در سطح ملی کوچکترین هماهنگی و دعوتی از دستگاه های منابع طبیعی و حفاظت محیط زیست کشور برای مشارکت در ستاد مرکزی و ستادهای استانی برگزار کننده این هفته صورت نگرفته است!

بدون شک برای اینکه موضوعات و ملاحظات محیط زیستی از وزنی بایسته در معادلات جامعه برخوردار شوند، بایستی فرهنگ سازی را از کودکان شروع کرده و برنامه های فرهنگ و اخلاقی محیط زیست را به کودکستان‌ها و دبستان‌ها – خصوصا” در جوامع محلی و روستاها – کشاند. باید کاری کرد که کودکان مان برای تمامی موجودات زنده جانوری و گیاهی و کلماتی چون حیات وحش، درخت، طبیعت، کوهستان، آب و رودحانه حرمت قائل شده و عمیقاً نسبت به هر چیزی که این حرمت را خدشه دار کند، واکنش نشان دهند.

چنین است که نگارنده به سهم خود از اقدام نمادین اداره کل منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری که با همراهی انجمن محیط زیستی تسنیم بروجن و آموزش و پرورش گندمان؛ در پاسداشت روز “کودک و طبیعت”، در روز چهارشنبه ۱۹ مهر اقدام به برگزاری یک کارگاه آموزشی در یکی از مدارس جوامع محلی بام ایران – منطقه دوراهان شهرستان بروجن – کردند. این مدارس واقع در حوضه آبخیز الگویی استان چهارمحال و بختیاری بوده که قرار است با اجرای برنامه های آموزشی ترویجی و مشارکت جدی جوامع محلی، نهایتا” یک الگوی موفق از مدیریت جامع منابع طبیعی به دست آید.

نگارنده نیز به واسطه وظیفه ای که در اداره منابع طبیعی و انجمن تسنیم بر عهده دارد، در این برنامه که با شعار “طبیعت سالم؛ طبیعتی شایسته کودکان” و برای نخستین بار در هفته ملی کودک در جوامع محلی بام ایران برگزار می شد شرکت داشته که در این فرصت فرهنگ سازی سبز به خوبی مفاهیم ساده منابع طبیعی به کودکان و دانش آموزان جوامع محلی آموزش داده شد.

یقینا” از مهمترین هدف های نامگذاری این روز، اجرای چنین برنامه های آموزشی در مدارس و مراکز آموزش کودکان، حساس کردن کودکان نسبت به طبیعت و موضوعات محیط زیستی پیرامون محل زندگی شان است و فراموش نکنیم که این مهم تنها با مشارکت و همراهی مسئولانه دست اندرکاران و مربیان نهاد آموزش و پرورش و تشکل های مردمی دست یافتنی خواهدبود.